“Truyện Kiều” của Nguyễn Du khai sinh cách chúng ta mấy nghìn năm mà vẫn mời gọi sự khám phá, giải mã, gợi ra biết bao cách cảm nhận và tranh biện khác nhau.
Có thời người ta đã đặt “Truyện Kiều” lên bàn cân của tư tưởng phong kiến để đánh giá vị trí của tác phẩm. Ca dao xưa có câu:
Từ cái nhìn khắt khe của lễ giáo phong kiến Nguyễn Công Trứ đã viết:
Tản Đà – người “dạo những bản đàn mở đầu cho một cuộc hòa nhạc tân kỳ đang sắp sửa”. Thế nhưng, ông vẫn còn có hoài nghi “chút lòng trinh bạch” của Kiều:
Những quan niệm trên xuất phát từ sự khắt khe của chế độ phong kiến nam quyền độc đoán: trai năm thê bảy thiếp, gái chính chuyên chỉ có một chồng. Trong xã hội phong kiến thối nát ấy thì một cô gái tự quyết định tình yêu khi chưa được phép của cha mẹ, bán mình vào lầu xanh, làm gái Thanh Lâu, lấy nhiều đời chồng như Thúy Kiều bị coi là kẻ tà dâm, không đáng nhận được sự thương xót.
Trên cơ sở khoa học tri âm với Nguyễn Du, Hoài Thanh đã đánh giá: “Truyện Kiều là một tiếng kêu thương, một bản tố cáo, một giấc mơ… một cái nhìn bế tắc”.
Phan Ngọc cho rằng: “Truyện Kiều là tác phẩm của ngàn tâm trạng”.
Mộng Liên Đường: “Tố Như dụng tâm đã khổ, tự sự đã khéo, tả cảnh đã hệt, đàm tình đã thiết, nếu không phải là con mắt trông thấu sáu cõi, tấm lòng nghĩ suốt cả nghìn đời thì không tài nào có được bút lực ấy”
Các nhà nghiên cứu phê bình văn học hiện đại như Xuân Diệu, Trần Đình Sử, Hoài Thanh… trên cơ sở khách quan khoa học đã đi sâu vào ngôn ngữ thi pháp “Truyện Kiều” để khai mở ra giá trị tư tưởng lớn lao và tài năng trác tuyệt của Nguyễn Du. Thời gian đã khẳng định “Truyện Kiều” là kiệt tác, là viên ngọc quý trong kho tàng văn học dân tộc và được dịch ra nhiều thứ tiếng trên thế giới. “Truyện Kiều” xứng đáng là khuôn vàng thước ngọc để đánh giá một nghệ phẩm chân chính. Theo Tố Hữu, “Truyện Kiều” kết tinh “lời non nước”, là tiếng ru, tiếng thương có sức vọng đến ngàn đời:
Theo Chế Lan Viên: “Nguyễn Du viết Kiều đất nước hóa thành văn”.
Còn Phan Quỳnh lại cho rằng: “Truyện Kiều còn, tiếng ta còn, tiếng ta còn, nước ta còn”.